აფხაზეთი გიორგი მერჩულის ჰაგიოგრაფიულ თხზულებაში

ანოტაცია

ქართულმა ჰაგიოგრაფიამ ასახა საქართველოს სხვა­და­ს­ხვა კუთხის, სამეფოს, სამთავროს პოლიტიკურ-სოციალური, იდეოლოგიური და კულტურულ-ისტორიული ვითარება, რომელსაც გარკვეული გეოგ­რა­ფი­უ­ლი სივრცის ფიზიკური მდგომარეობისა და სიმბოლური გააზრების კონტექ­ს­ტიც აქვს. ამ თხზულებათა სამოქმედო არეალია ქართლი, კახეთი, სამხრეთ სა­ქართველო, დასავლეთ საქართველო; თითოეული მათგანი სხვადასხვა ის­ტო­რიულ ეპოქაში სხვადასხვა სახელით მოიხსენიება. აფხაზეთის ასახვა ქა­რ­თულ ჰაგიოგრაფიაში ის პრობლემაა, რომელიც მოიცავს აფხაზეთის, როგორც VIII-X საუკუნეების დასავლეთ საქართველოს, პოლიტიკურ-იდეოლოგიური და კულტურული ფონის საფუძველზე აქ მიმდინარე მოქმედებებისა და მოვ­ლე­ნე­ბის ჩვენებას, შესაბამისად, იმ წმინდანთა სახეების წარმოჩენას, რომლებიც ან აფხაზეთის//დასავლეთ საქართველოს მკვიდრნი არიან, ან მას უკავ­ში­რ­დე­ბიან. IV-X საუკუნეების ქართული ჰაგიოგრაფიული თხზულებებიდან ამ თვა­ლ­საზრისით გამოიყოფა შემდეგი თხზულებები: იოვანე საბანის ძის „წმ. აბო ტფილელის წამება“, გიორგი მერჩულის „წმ. გრიგოლ ხანცთელის ცხოვრება“, წმ. გიორგი მთაწმინდელის „წმ. იოვანესა და წმ. ეფთვიმეს ცხოვრება“, გიო­რ­გი მცირის „წმ. გიორგი მთაწმინდელის ცხოვრება“, რომლებშიც მთავარი პერ­სო­ნაჟების სამოღვაწეო არეალი აფხაზეთსაც სწვდება. აქვეა განსახილველი „დავითისა და კონსტანტინეს წამების“ XII საუკუნეში შექმნილი მეტაფრასული და სვინაქსარული რედაქციები,რომლებშიც მოქმედების გეოგრაფიული არეა­ლი აფხაზეთია და დროის თვალსაზრისით იგი VIII საუკუნის ამბებს ასახავს. მოხსენებაში გამოვყავით გიორგი მერჩულის ჰაგიოგრაფიული თხზუ­ლე­ბა, რომელიც წმ. გრიგოლ ხანცთელის მოღვაწეობის ეპოქის პოლიტიკურ-იდეო­ლო­გიურ, სასულიერო-საეკლესიო, სოციალურ, კულტურულ ვითარებას წა­რ­მო­აჩენს.

ამ დროს აფხაზეთი ჯერ კიდევ ბიზანტიის პოლიტიკურ გავლენას გა­ნი­ცდის, მაგრამ იგი რელიგიურ-ეკლესიურად არ იზიარებს ბიზანტიაში მიმ-დი­ნარე რელიგიურ ბრძოლებს, ბიზანტიის იმპერიაში გავრცელებულ ხატმე­ბ­რძოლობის ერესს და რჩება ხატთაყვანისმცემელ ეპარქიად.

გიორგი მერჩულის თხზულების წმინდან პერსონაჟთა სამოღვაწეო არეა­ლი აფხაზეთიცაა, რომელიც პოლიტიკურ-კულტურულ სივრცეს წარ­მო­ა­დ­გენს, როგორც „ყოველი ქართლის“ განუყოფელი ნაწილი, რომელთანაც სა­ე­რთო აქვს სახელმწიფო ენა და სარწმუნოება მამულთან, ტერიტორიასთან ერ­თად. გიორგი მერჩულის მიერ გამოთქმული თვალსაზრისი - „ქართლად ფრიადი ქუეყანაჲ აღირაცხების, რომელსაცა შინა ქართულითა ენითა ჟამი შეიწირვის და ლოცვაჲ ყოველი აღესრულების, ხოლო კჳრიელეჲსონი ბერძუ­ლად ითქუმის, რომელ არს ქართულად „უფალო, წყალობა ყავ“, გინათუ „უფალო, შეგჳწყალენ“ (ძეგლები, 1963/1964: 290) - სწვდება და გულისხმობს აფხაზეთსაც, როგორც „ყოველი ქართლის“ სრულუფლებიან ნაწილს და წევრს. „ლოცვაჲ ყოველი“ სრული ლიტურგიული პროცესია და იგი ქართულ ენა­ზე სრულდება „ყოველი ქართლის“ ტერიტორიაზე, ხოლო  „კჳრიე­ლე­ჲ­სო­ნი“ ბერძნულად თქმა, ქართულად „უფალო, წყალობა ყავ“, ან „უფალო, შე­გჳწყალენ“ ქართულ ეკლესიას აერთიანებს მთელ მართლამადიდებლურ სა­მყა­როსთან, რითაც მყარდება ეკლესიათა ერთობა, უნია. 

ჰაგიოგრაფიული ლიტერატურის ჟანრული სპეციფიკიდან გამომ­დი­ნა­რე, თხზულებაში აფხაზეთის თემა წამყვანი არაა და ვერც იქნებოდა, რადგან ჰაგიოგრაფიის მიზანი წმინდანის ხატ-სახის ჩვენებაა. პოლიტიკურ-იდეო­ლო­გი­ური, სოციალური, კულტურული ფონი ჰაგიოგრაფს სჭირდება წმინდანის სა­ხის უკეთ წარმოსასახავად, მაგრამ რეალურად გვიჩვენებს იმ ვითარებასაც, რომელშიც უწევს მას ცხოვრება, მოღვაწეობა, მოწამებრივი აღსასრული. ამი­ტომ არის მნიშვნელოვანი ჰაგიოგრაფიაში გადმოცემული ისტორიული ფაქ­ტე­ბი და ისტორიული გეოგრაფიული არეალი, რადგან ამ მოვლენებისა და სი­ვრცის ასახვით ჰაგიოგრაფია საუკეთესო ისტორიულ წყაროდ გვევლინება, მით უმეტეს, რომ წმ. გრიგოლ ხანცთელის თანამედროვე საქართველოს ვი­თა­­რების ამსახველი საისტორიო თხზულებები, თანამედროვეთა მიერ აღ­წე­რი­ლი, არ შემოგვრჩა, მათ შესახებ გვიანდელი ისტორიკოსები მოგვი­თ­ხ­რობენ.