სვანეთის ტერიტორიის მუდმივი დასახლების, საერთო ქართველური ფუძე-ენიდან სვანური მეტყველების ფორმირების და სვანურენოვანი ქართველური მოსახლეობის განსახლების საკითხი ბრინჯაოს ხანაში
სოხუმის სახელმწიფო უნივერსიტეტი
DOI:
https://doi.org/10.52340/sou.2023.21.01საკვანძო სიტყვები:
ბრინჯაოს ხანა, სვანეთის ტერიტორია, სვანურენოვანი მოსახლეობა, მეტალურგიული წარმოება, მაიკოპის კულტურა, მტკვარ-არაქსის კულტურა, კოლხური ბრინჯაოს კულტურაანოტაცია
სვანებისა და სვანეთის ისტორიის უძველესი პერიოდის ერთ-ერთი კარდინალური საკითხებია, სვანეთის ტერიტორიის მუდმივი დასახლების, საერთო ქართველური ფუძე-ენიდან სვანური მეტყველების ფორმირების და სვანურენოვანი ქართველური მოსახლეობის განსახლების საკითხი ბრინჯაოს ხანაში. აღნიშნულ საკითხებთან დაკავშირებით, სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოთქმულია არაერთი მოსაზრება, რომელთა ერთმანეთთან შეჯერებისა და არქეოლოგიურ და ლინგვისტურ მონაცემთა ახლებურად გააზრების შედეგად, ჩვენს მიერ გაკეთებულია შემდეგი დასკვნები: სვანეთის ტერიტორიის მუდმივი დასახლების პროცესი უნდა დაწყებულიყო ძვ. წ. III ათასწლეულის მი-წურულიდან, დასავლეთ ამიერკავკასიისა და მტკვარ-არაქსის კულტურის მატარებელი ქართველური მოსახლეობის მიერ, რომელთაგან ძვ. წ. II ათასწლეულის დასაწყისიდან, უნდა წარმართულიყო სვანურენოვანი ქართველური მოსახლეობის ფორმირების პროცესი, რიონს ჩრდილოეთით, ჩრდილო-აღმოსავლეთით და ჩრდილო-დასავლეთით მდებარე ტერიტორიაზე, კავკასიონის სამხრეთი კალთების ჩათვლით. პრასვანური მოსახლეობის აღმოსავლეთით გავრცელების არეალი, პირობითად, ლიხის ქედამდე უნდა ვიგულისხმოთ, დასავლეთით კი, თუ უფრო შორს არა, სტრაბონის ცნობათა გათვალისწინებით (ის წელთაღრიცხვათა მიჯნაზე, დიოსკურიის ზემოთ ,,სოანები“-ს განსახლებას ადასტურებს), მდინარე გუმისთამდე მაინც, რა თქმა უნდა, თუკი, სვანურენოვანი მოსახლეობის დასავლეთით ასე შორს განფენა უფრო გვიანდელი ხანის მოვლენას არ წარმოადგენს. სვანურენოვანი მოსახლეობის ფართო განსახლებას, დასავლეთ საქართველოს როგორც მთის, ასევე ბარის რაიონებში, ადგილი უნდა ჰქონოდა ძვ. წ. VIII საუკუნის 30-20-იან წლებამდე, კიმერიელთა გამანადგურებელ ლაშქრობებამდე.
წყაროები
ბარამიძე, (1998): მალხაზ ბარამიძე, აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთი ძვ. წ. II-I ათასწლეულის პირველ ნახევარში (ძირითადი პრობლემები), დისერტაცია ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორის სამეცნიერო ხარისხის მოსაპოვებლად, თბილისი;
ბარამიძე, (1999): მალხაზ ბარამიძე, ძვ. წ. III-I ათასწლეულების არქეოლოგიური კულტურები და მათი ეთნიკური ატრიბუცია (აფხაზეთის მასალების მიხედვით), აფხაზეთის მოამბე, II-III, თბილისი;
გვეტაძე, (2001): ჯემალ გვეტაძე, კიმერიელთა კავკასიაში განსახლების საკითხისათვის, გურია (მხარის კვლევა-ძიების შედეგები), III, თბილისი, საწარმოო-საგამომცემლო გაერთიანება ,,მეცნიერება“;
თოფურია, (1931): ვარლამ თოფურია, სვანური ენა, I, ზმნა, ტფილისი, საქართველოს სახელმწიფო პედაგოგიური ინსტიტუტის გამოცემა;
თოფურია, (2002): ვარლამ თოფურია, შრომები, II, თბილისი, გამომცემლობა ,,ქა-რთული ენა“;
ინანიშვილი, ჯიბლაძე (2019): გივი ინანიშვილი, ლერი ჯიბლაძე, კოლხეთის ბრინჯაოს წარმოების ისტორიისათვის. საქართველოს ეროვნული მუზეუმის ოთარ ლორთქიფანიძის არქეოლოგიის ცენტრი, თბილისი;
ინანიშვილი და სხვები (1998): გივი ინანიშვილი, შოთა ჩართოლანი, ბესარიონ მაისურაძე, გელა გობეჯიშვილი, თეიმურაზ მუჯირი, საქართველოს უძველე-სი სამთამადნო წარმოების ძეგლები. ძიებანი, საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის არქეოლოგიური კვლევის ცენტრის ჟურნალი, II, თბილისი;
ინაძე (1993): მერი ინაძე, ტერმინი ,,ჭანები“, საქართველოსა და ქართველების აღმნიშვნელი უცხოური და ქართული ტერმინოლოგია, თბილისი;
კარტოზია (2000): გურამ კარტოზია, სვანურისა და ზანურის ურთიერთმიმართების ისტორიისათვის, ქართული ენის კათედრის შრომები, V, თბილისი;
კვიციანი, ჯიბლაძე (2010): ზვიად კვიციანი, ლერი ჯიბლაძე, კოლხეთის მთისა და ბარის ურთიერთობის საკითხები ბრინჯაოს ხანაში (ზოგადი მიმოხილვა სვანეთის მასალების მიხედვით). კულტურულ-საისტორიო ძიებანი, თბილისი;
კვიციანი, ჯიბლაძე (2015): ზვიად კვიციანი, ლერი ჯიბლაძე, უახლესი არქეოლო-გიური აღმოჩენები სვანეთში, თბილისი;
ლეთოდიანი (1982): დიმიტრი ლეთოდიანი, ლეჩხუმი ადრეფეოდალურ ხანაში, სახელმწიფო უნივერსიტეტის შრომები, 227, თბილისი;
ლომოური (2001): ნოდარ ლომოური, დასავლეთ საქართველოს ეთნოპოლიტიკური სურათი ახ. წ. II საუკუნეში, ნარკვევები, VII, თბილისი;
ლორთქიფანიძე (1990): მარიამ ლორთქიფანიძე, აფხაზები და აფხაზეთი, თბი-ლისი;
ლორთქიფანიძე (1986): ოთარ ლორთქიფანიძე, არგონავტიკა და ძველი კოლხე-თი;
ლორთქიფანიძე (2002): ოთარ ლორთქიფანიძე, ძველი ქართული ცივილიზაცი-ის სათავეებთან, თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბილისი;
მელიქიშვილი (1970): გიორგი მელიქიშვილი, ქართველები, მათი წარმომავ-ლობის საკითხი, საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტომი I, გამომცემლობა „საბჭოთა საქართველო“, თბილისი;
მელიქიშვილი (2006): გიორგი მელიქიშვილი, ქართველ ტომთა გაერთიანებები საქართველოს ტერიტორიაზე ძვ. წ. II ათასწლეულის ბოლოს – ახ. წ. III საუკუნეში, საქართველოს ისტორია, ტ. I (ტომის რედაქტორი ნოდარ შოშიაშვილი, მთავარი რედაქტორი მარიამ ლორთქიფანიძე), თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბილისი;
მელიქიშვილი (2007): გიორგი მელიქიშვილი, ქართველური ტომები, მათი დიფერენციაციისა და კონსოლიდაციის პროცესები, აჭარის მოსახლეობის ადგილი ქართველურ ტომთა ერთიანობაში, სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, აჭარა, ტომი I, უძველესი დროიდან ახ. წ. V საუკუნემდე, გამომცემლობა „ინოვაცია“, ბათუმი;
მიქელაძე (1974): თეიმურაზ მიქელაძე, ძიებანი კოლხეთისა და სამხრეთ-აღმოსავლეთი შავიზღვისპირეთის უძველესი მოსახლეობის ისტორიიდან (ძვ. წ. II-I ათასწლეუ-ლები), გამომცემლობა ,,მეცნიერება“, თბილისი;
ფხაკაძე (1992): გურანდა ფხაკაძე, დასავლეთ საქართველო ადრებრინჯაოს ხანაში, საქართველოს არქეოლოგია რვა ტომად, ტომი II, ენეოლით-ადრე-ბრი¬ნჯაოს ხანა, გამომცემლობა ,,მეცნიერება“, თბილისი;
ფხაკაძე, (1993): გურანდა ფხაკაძე, დასავლეთი ამიერკავკასია ძველი წელთაღრიცხვის III ათასწლეულში, გამომცემლობა ,,მეცნიერება“, თბილისი;
ქართველები (ყველაფერი ქართველთა კულტურისა და ეთნოსის შესახებ), გამომცემლობა პალიტრა L, თბილისი, 2016;
ღამბაშიძე და სხვები (2010): ირინა ღამბაშიძე, გიორგი მინდიაშვილი, გიორგი გოგოჭური, კახა კახიანი, ირაკლი ჯაფარიძე, უძველესი მეტალურგია და სამთო საქმე საქართველოში ძვ. წ. VI-III ათასწლეულებში, გამომცემლობა ,,მწიგნობარი“, თბილისი;
ყაუხჩიშვილი (1957): თინათინ ყაუხჩიშვილი, სტრაბონის გეოგრაფია, ცნობები საქართველოს შესახებ, საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა, თბილისი;
ჩართოლანი, (1992): მიხეილ ჩართოლანი, დასავლეთ საქართველოს მაღალმთიანეთში სვანთა თავდაპირველი დასახლების საკითხისათვის, ჟურნალი ,,მაცნე“, ისტორიის, არქეოლოგიის, ეთნოგრაფიისა და ხელოვნების ისტორიის სერია, II, გამომცემლობა ,,მეცნიერება“, II, თბილისი;
ჩართოლანი (1996): შოთა ჩართოლანი, ძველი სვანეთი, შპს გამომცემლობა ,,კერა XXI“, თბილისი;
ჩართოლანი (2010): შოთა ჩართოლანი, შრომები, რედაქტორ-გამომცემელი ჯუანშერ ამირანაშვილი, თბილისი;
ჩარკვიანი (1967): ალექსანდრე ჩარკვიანი, სვანეთი (XIX საუკუნის მეორე ნახევარი და XX საუკუნის დასაწყისი), გამომცემლობა ,,მეცნიერება“, თბილისი;
ცხადაია (2000): პაატა ცხადაია, ტოპონიმიკური ვითარება სამურზაყანოში, ჟურნალი ,,არტანუჯი“, X, თბილისი;
ჯავახიშვილი (1979): ივანე ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, თხზულებანი თორმეტ ტომად, ტომი I, თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბილისი;
ჯანაშია (1959): სიმონ ჯანაშია, სვანურ-ადიღეური (ჩერქეზული) ენობრივი შეხვედრები (ქართველურ ადიღეური პარალელები. I), შრომები, III, საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა, თბილისი;
ჯაფარიძე (1982): ოთარ ჯაფარიძე, დასავლეთ საქართველო გვიანბრინჯაოს ხანაში, ჟურნალი ,,მაცნე“, ისტორიის, არქეოლოგიის, ეთნოგრაფიისა და ხელოვნების ისტორიის სერია, II, გამომცემლობა ,,მეცნიერება“, თბილისი;
ჯაფარიძე (2003): ოთარ ჯაფარიძე, საქართველოს ისტორიის სათავეებთან, თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბილისი;
ჯაფარიძე (2006): ოთარ ჯაფარიძე, ქართველი ერის ეთნოგენეზის სათავეებთან, გამომცემლობა ,,არტანუჯი“, თბილისი;
ჯაფარიძე (2012): ოთარ ჯაფარიძე, ადრეული ბრინჯაოს ხანა, საქართველოს ისტორია ოთხ ტომად (უძველესი დროიდან XX საუკუნის ბოლომდე), ტომი I, გამომცემლობა პალიტრა L, თბილისი;
ჯაფარიძე (2013): ოთარ ჯაფარიძე, ბრინჯაოს ინდუსტრიის ისტორიისათვის უძველეს საქართველოში, თბილისი;
ჯიბლაძე (2000): ლერი ჯიბლაძე, პროტო და ძველკოლხური კულტურების ზოგიერთი პრობლემური საკითხისათვის, ძიებანი (საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის არქეოლოგიური კვლევის ცენტრის ჟურნალი), VI, თბილისი;
Климов (1964): Г. А. Климов, Этимологический словарь картвельских язы-ков, Издательство Академии Наук СССР, Москва;
Klimov (1998): G. A. Klimov, Etymologikal Dictionary of Kartvelian Languages, Berlin-New york.
