კონცეპტი „დღე“ ქართველურში
DOI:
https://doi.org/10.52340/sou.2023.19.04საკვანძო სიტყვები:
კონცეპტი, „დღე“, ქართველური ენები, სიტყვაწარმოება, ძირი, იდენტური, მორფოლოგიურ-სემანტიკური, ერთიანი, ენობრივი, სისტემაანოტაცია
ჩვენ შევისწავლეთ რამდენიმე ცნება, რათა გაგვერკვია, რა არის საერთო და განსხვავებული ქართველურ ენობრივ მონაცემებში და რამდენად ჯდება ისინი ერთ ლექსიკურ-სემანტიკურ სისტემაში. ამჯერად „დღის“ კონცეფცია სვანურად და მეგრულ-ლაზურად შევისწავლეთ. ეს კონცეფცია უნივერსალურია, რადგან ის ნებისმიერ კულტურაშია წარმოდგენილი. ეს არის კაცობრიობის უძველესი კონცეფცია, რომელიც ასახავს ადამიანის ძირითად მახასიათებლებს, გონებას და ინტელექტუალურ შესაძლებლობებს. „დღე“ ქართული ენის ლექსიკონში რამდენიმე მნიშვნელობით არის განსაზღვრული: 1. დროის მონაკვეთი მზის ამოსვლიდან ჩასვლამდე, დრო გათენებამდე; 2. დროის მონაკვეთი, რომელიც შეიცავს 24 საათს და რომელსაც, როგორც კალენდარულ ერთეულს, თავისი სახელი აქვს - დღე და ღამე. კვირაში შვიდი დღეა; 3. დროის ისეთი მონაკვეთი ან მისი ნაწილი, რომელიც განკუთვნილია რაიმესთვის // რაიმე საქმიანობისთვის (სამსახურისთვის, დასასვენებლად...); 4. ნებისმიერი რიცხვი, თარიღი, თვე, რომელიც ეძღვნება რაიმე მოვლენას - რაღაც ღირსშესანიშნავი დღე; 5. გადატანითი მნიშვნელობით - ცხოვრება, ყოფნა.„დღის“ ცნება ქართველურში მოიცავს სხვადასხვა სემანტიკურ ლექსებს, ფრაზეოლოგიებს, რომლებიც გვიჩვენებენ ადამიანის დამოკიდებულებას დროისადმი, მის მსვლელობას, ასევე სიცოცხლის ხანგრძლივობას და მის ბედსა თუ უბედურებას. ეს უძველესი და მნიშვნელოვანი დროით დაკავშირებული ლექსმები ქართულ, სვანურ და მეგრულ-ლაზურ ენებში (დღ) სიტყვაწარმოების ერთ ძირს იყენებს - დღა/დღე/დეღ (dgha/dghe/degh), საიდანაც გამოდის ლექსიკური ერთეულების მორფოლოგიურ-სემანტიკური მაჩვენებლები. ჩვენმა კვლევამ გვიჩვენა, რომ კონცეპტი „დღე“ სრულიად იდენტურია ქართველურ ენებში, ეს შემთხვევა საშუალებას გვაძლევს დავასკვნათ, რომ ცნება „დღე“ ქართველურში ერთიან სისტემას ასახავს.
წყაროები
ასათიანი (2012): ი. ასათიანი ი, ლაზური ლექსიკონი, თბილისი, 2012;
დიუმეზილი (2009): ჟ. დიუმეზილი, ლაზური ზღაპრები და გა¬დ¬მო-ცემები (მ. ბუკია, ლექსიკონი), თბილისი, 2009;
თანდილავა (2013): ა. თანდილავა, ლაზური ლექსიკონი, თბილისი, 2013;
თოფურია, ქალდანი (2000): ვ. თოფურია, მ. ქალდანი, სვანური ლექ-სი¬კონი, თბილისი, 2000;
ლაზურ-მეგრული გრამატიკა (2015): ჭაბუკი ქირია, ლალი ეზუგბაია, ომარ მემიშიში, მერაბ ჩუხუა, ლაზურ-მეგრული გრამატიკა, I. მორ¬ფო-ლო¬¬გია, გამომცემლობა „მერიდიანი“, თბილისი, 2015;
ლიპარტელიანი, (2014): ა. ლიპარტელიანი, სვანურ-ქართული ლექსიკ-ო¬ნი (ჩოლურული კილო), თბილისი, 2014;
მაკალათია (1941): ს. მაკალათია, სამეგრელოს ისტორია და ეთნოგრაფია, თბილისი, 1941;
მასლოვა (2004): В. А. Маслова, Введение в когнитивную лингвистику, М., 2004;
ნენაფუნა, - ბუჩაკლიში ი., უზუნჰასანოგლუ ჰ., ალექსივა ი., დიდი ლაზური ნენაფუნა, İsmail Bucaklişı, Hasan Uzunhasanoğlu, İrfan Aleksiva, Büyük Lazca Sözlük, Didi Lazuri Nenapuna, სტამბული, 2007;
ჟღენტი (1936): ს. ჟღენტი, ჭანური ტექსტები, თბილისი, 1936;
სამუშია (1979): კ. სამუშია, ქართული ხალხური პოეზიის საკითხები, მეგრული ნიმუშები, თბილისი, 1979;
სვანური ენის ქრესტომათია, (ტექსტები შეკრიბეს ა. შანიძემ, მ. ქალდანმა, ზ. ჭუმბურიძემ), თბილისი, 1978;
ფენრიხი (1990): ჰ. ფენრიხი, ზ. სარჯველაძე, ქართველურ ენათა ეტიმოლოგიური ლექსიკონი, თბილისი, 1990;
ხალხური სიბრძნე, მეგრული და ლაზური ანდაზები, თბილისი, 1994;
ქაჯაია (2001-2006): ო. ქაჯაია, მეგრულ-ქართული ლექსიკონი, I-IV ტომები, თბილისი, 2001-2006;
ქეგლ (1955): ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი, ტ. მე-4, თბილისი, 1955;
ქობალია (2010): ა. ქობალია ა., მეგრული ლექსიკონი, თბილისი, 2010;
შეროზია (1994): რ. შეროზია, ო. მემიშიში, მეგრული და ლაზური ანდაზები, თბილისი, 1994;
ჩიქობავა (1929): არნ. ჩიქობავა, I, ჭანური ტექსტები, ტფილისი, 1929;
ჩიქობავა (1936): არნ. ჩიქობავა, ჭანურის გრამატიკული ანალიზი, ტფილისი, 1936;
ცაგარელი (1880): ა. ცაგარელი, Мингрельские этюды, первый выпуск. Мингрельские тексты с переводом и обяснениями.Санкт-Петербургь, 1880;
ყიფშიძე (1994): ი. ყიფშიძე, რჩეული თხზულებანი, თბილისი, 1994;
ყიფშიძე ( 1939): ი. ყიფშიძე, ჭანური ტექსტები, ტფილისი, 1939;
ხუბუა (1992): მ. ხუბუა, მეგრული ტექსტები, ტფილისი, 1937.
ჯავახიშვილი (1992): ი. ჯავახიშვილი, თხზულებანი, ტ. X, თბილისი, 1992.
