დალის (resp. კოდორის) ხეობის ეთნოლიგვისტიკა
DOI:
https://doi.org/10.52340/sou.2023.19.05საკვანძო სიტყვები:
დალის ხეობა, ენთოლინგვისტიკა, არქეოლოგია, ტოპონიმიკა, ანთროპონიმები, ჰიდრონიმები, ეთნონიმებიანოტაცია
სტატიაში შესწავლილია დალის ხეობის (აფხაზეთის არ) ეთნოლინგვისტიკა, რომელიც თემატურად ქართველოლოგიურად მრავალ დარგს მოიცავს: არქეოლოგია, ისტორია, საეკლესიო ხუროთმოძღვრება, ონომასტიკა, ტოპონიმიკა, ანთროპონიმია, თეონიმია, ჰიდრონიმია, ზოონიმია); კოდორული სვანური მეტყველება (ინტერფერენციული სურათი, ეთნოლინგვისტური ასპექტები) ... შესაბამისად, ინტერესი კოდორის ხეობის, ანუ დალის ქვეყნის მიმართ (როგორც მას ადრეული პერიოდის მოგზაურები უწოდებენ!) მრავალმხრივია. დალის ხეობა დასავლეთ საქართველოს, აფხაზეთის ისტორიული ნაწილია. ანტიკურ ეპოქაში მას მივსიანეთი ან მისიმიანეთი ეწოდებოდა, შუა საუკუნეებში - დალის ხეობა, XIX საუკუნეში - წებელდა დალის საბოქაულო (რაიონი, რომელსაც აკონტროლებდა პოლიციის განყოფილება), საბჭოთა ეპოქაში - აფხაზეთის სვანეთი, ხოლო XXI საუკუნეში – ზემო აფხაზეთი. სახელების ასეთი მრავალფეროვნება თავისთავად მეტყველებს ამ ხეობის მნიშვნელობასა და განსაკუთრებულ როლზე საქართველოს ისტორიაში. 2008 წელს მომხდარი ცნობილი მოვლენის შემდეგ, კოდორელები ლტოლვილის სტატუსით ცხოვრობენ საქართველოს სხვადასხვა რეგიონში - იმერეთში, ქვემო ქართლში, სვანეთში, ასევე რუსეთის ფედერაციასა და ევროპაში... კოდორელთა დისკურსი სვანური და ზოგადად ქართული დიალექტოლოგიური სფეროს საინტერესო სეგმენტია; გასული საუკუნის 80-იანი წლებიდან დღემდე ვმუშაობთ დალის ხეობის მაცხოვრებლებთან ონომასტიკური და ეთნოლინგვისტური მასალების შეგროვებისა და სისტემატიზაციის მიზნით. დვალის სვანეთი მდებარეობს დასავლეთ კავკასიონის სამხრეთ ფლანგებზე, მდინარე კოდორის ხეობის ზემო ნაწილში, წყაროებიდან 70 კმ-ზე. ჩრდილოეთიდან მას ესაზღვრება ყარაჩი-ჩერქეზეთის ავტონომიური რეგიონი. ხეობა სარგებლობს ყველაზე ხელსაყრელი გეოგრაფიული მდებარეობით - ქლუხორი, ნაჰარვი, მარუხი - დალის ხეობა არის უმოკლესი გზა, რომელიც აკავშირებს დასავლეთ საქართველოს ზღვისპირა რეგიონს ჩრდილოეთ კავკასიასთან. ამით აიხსნება განსაკუთრებული მნიშვნელობა და სტრატეგიული ფუნქციები, რომლებიც ამ ტერიტორიას ენიჭება ყველა ისტორიულ ეპოქაში. დალის ხეობის ტოპონიმიკა ხასიათდება ენობრივი მრავალფეროვნებით და აღნიშვნის აბსოლუტურად განსხვავებული ქრონოლოგიით. ანტიკური ხანისა და შუა საუკუნეების წყაროებში მოხსენიებული კოდორის ხეობის ტოპონიმები (პუსტა, ჩიხარი/ჩხალთა, ლაღვანა, შეკერი/შიკერი, ბოკერი/-ბიკერი...) ძირითადად სვანური წარმოშობისაა. დალის ხეობის თანამედროვე ტოპონიმიის მთავარი მახასიათებელი მისი ენობრივი მრავალფეროვნებაა: რამდენიმე საზაფხულო საძოვრების, მთების, სოფლებისა და მდინარის სახელები (არმუა, აჭარა, აძგარა, სოიფსარა..) აფხაზური წარმოშობისაა, ხოლო სოფლებისა და უღელტეხილების უმეტესობის სახელები მთელი მიკროტოპონიმია, უმეტესობა ჰიდრონიმები, დრიმონიმები (ტყის სახელები) და ოიკონიმები (გენციშ, ნაჰარვ, კოდორ, ხუარაშ, ლატა, საკენ, ალცუნესგა, გვანდრალა, საქნარა...) ძირითადად სვანური წარმოშობისაა. მეგრული, რუსული და გაურკვეველი ეტიმოლოგიის სხვა სახელები დალის ხეობის გეოგრაფიულ ნომენკლატურაში ძალიან იშვიათად გვხვდება. დალის ხეობის მიკროტოპონიმიკა ცნობილია ლანდშაფტისა და ბუნებრივი გეოგრაფიული გარემოს ტერმინების სიმრავლითა და მრავალფეროვნებით. დალის ხეობის ონომასტიკური, ხალხური და ენობრივი მასალების შესწავლა ზოგადად ქართველურ დიალექტოლოგიურ სფეროში ეთნოლინგვისტური, ინტერფერენციული, ლინგვოკულტუროლოგიური ასპექტებით საკმაოდ საინტერესო დასკვნების გაკეთების საშუალებას გვაძლევს.
წყაროები
ბარდაველიძე (1939): ვ. ბარდაველიძე, სვანურ ხალხურ დღეობათა კალენ-და¬რი, თბილისი, 1939;
ბატონიშვ¬ილი (1973): ვ. ბატონიშვილი, აღწერა სამეფოისა საქართველოისა, ქართლის ცხოვრება, ტ. IV, თბილისი, 1973;
ბერულავა, თოლორდავა (2009): ნ. ბერულავა, რ. თოლორდავა, ჩახარის ნა-ქა¬ლა¬ქარი და მისიმიანელთა ანტიბიზანტიური აჯანყების (555-556 წწ.)¬ ზოგიერთი ასპექტი, სოხუმის სახელმწიფო უნივერსიტეტის შრო¬¬მები, ტ.V, თბილისი, 2009;
გასვიანი (1998): გ. გასვიანი, აფხაზეთი ძველი და ახალი აფხაზები, თბი-ლი¬სი, 1998;
ზარდალიშვილი (1949): გ. ზარდალიშვილი, ქლუხორის რაიონის ზოგიერთი გეოგრაფიული სახელწოდების დადგენისათვის, თსუ შრომები, ტ. XXXVI, თბილისი, 1949;
თაყაიშვილი (1991): ე. თაყაიშვილი,Aარქეოლოგიური ექსპედიცია ლეჩხუმ-სვა¬¬ნეთში 1910 წელს, ქართული ემიგრანტული ლიტერატურა, და¬ბ¬რუ¬ნება, თბილისი, 1991;
მიბჩუანი (1989): თ. მიბჩუანი, დასავლეთ საქართველოს ქართველ მთიელთა ეთნოგენეზის, განსახლებისა და კულტურის ისტორიიდან, თბილისი, 1989;
მარგიანი (2005): შ. მარგიანი, კოდორის ხეობის/დალის სვანეთის სოციალ-ეკონომიკური განვითარების სტრატეგიული გეგმა; კრებული „დალელთა იმედი შუქრი მარგიანი“, თბილისი, 2005;
მარგიანი (2018): ქ. მარგიანი, Dali Gorge – Linguoculturology, Interference, Ethnolinguistics (according to the speech of Kodori Gorge population) Materials of the III International Scientific-Practical Conference “Integration of the Scientific Community to the Global Challenges of our Time”, Volume I, Kyoto, Japan, 2018;
მარგიანი (2010-2011): ქ. მარგიანი, დალის ხეობის ისტორიული და თანამედროვე ტოპონიმია, სოხუმის სახელმწიფო უნივერსიტეტის შრომები ტ. VIII, თბილისი, 2010-2011;
მარგიანი (2012): ქ. მარგიანი, სვანეთის მიკროტოპონიმიის ლექსიკური ანალიზი, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, ქართველური ონომასტიკა, ტ. V, თბილისი, 2012;
მარგიანი (2013): ქ. მარგიანი, დალის ხეობის ტოპონიმიის სტრუქტურული ანალიზი, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, ქართველური ონომასტიკა, ტ. VI, თბილისი, 2013;
მარგიანი (2012): ქ. მარგიანი, ზონიმთა წარმოების ერთი თავისებურება სვანურში, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, ქართველური ონომასტიკა, ტ. V, თბილისი, 2012;
ქალდანი (1970): მ. ქალდანი, დიალექტთა შერევა კოდორის ხეობის სვანურში, იკე, ტ. XVII, თბილისი, 1970;
ქალდანი (1999): მ. ქალდანი, მივსიანეთისა და მივსიანთა ტომის ეთნიკური ვინაობის საკითხისათვის, აფხაზეთის მოამბე, ტ. II, თბილისი, 1999;
შანიძე (1981): ა. შანიძე, უმლაუტი სვანურში, თხზულებანი, ტ. II, თბილისი, 1981;
ჩანტლაძე (2002): ი. ჩანტლაძე, დეფექტურ ზმნათა თავისებურებანი კოდორის ხეობის სვანურში, არნ. ჩიქობავას სახელობის ენათმეცნიერების ინსტიტუტის 61-ე სამეცნიერო სესია, თბილისი, 2002;
ჩანტლაძე (2007-2010): ი. ჩანტლაძე, კოდორის (დალის) ხეობის მოსახლეობის მეტყველების ინტერდისციპლინური კვლევის შედეგები, „კოდორული ქრონიკები“, ტ. I, თბილისი, 2007-2010;
ჩანტლაძე (2010): ი. ჩანტლაძე, კვლავ კოდორ’ის ეტიმოლოგიისათვის, „არნოლდ ჩიქობავას საკითხავები“, XXI, თბილისი, 2010;
ჩანტლაძე (1998): ი. ჩანტლაძე, ქართველოლოგიური ძიებანი, თბილისი, 1998;
ჩართოლანი, ცინდელიანი (2010): შ. ჩართოლანი, მ. ცინდელიანი, კოდორის ხეობის „დალ“-ის მხარის არქეოლოგიური ძეგლები, თბილისი, 2010;
ცხადაია (1986): პ. ცხადაია, სვანური სუბსტრატის საკითხისათვის სამეგრელოს ტოპონიმიაში, საქართველოს მეცნიერებათა Aაკადემიის მოამბე, ტ. 122, #1, თბილისი, 1986;
წერედიანი (2008): ნ. წერედიანი, სვანურ ხალხურ დღეობათა კულტურული მემკვიდრეობა, კრებული სვანეთი, თბილისი, 2008;
ხორავა (2004): ბ. ხორავა, აფხაზთა მუჰაჯირობა, თბილისი, 2004;
ხორავა (2008): ბ. ხორავა, წებელდა-დალის 1840 წლის აჯანყება, კრებული: „სვანეთი – ქართული კულტურის სავანე“, თბილისი, 2008;
ხვისტანი (2018): რ. ხვისტანი, კულტურული მემკვიდრეობა საქართველოს ოკუპირებულ ტერიტორიებზე (მდინარე კოდორის ზემო წელი – ისტორიული მისიმიანეთი), თბილისი, 2018;
ჯაფარიძე (2009): ვ. ჯაფარიძე, მთიანი აფხაზეთის (მდ. კოდორის შუა წელის) არქეოლოგიური ძეგლების შესწავლის საკითხისათვის, სოხუმის სახელმწიფო უნივერსიტეტის შრომები, თბილისი, 2009;
Бондарев (1981): Н. Бондарев, В горах Абхазий, Москва, 1981;
Бгажба (1956): Х. Бгажба, Некоторые вопросы этнонимики, топонимики Абхазий, Труды Абхазского института языка, литературы и истории, т. XXVII, Сухуми, 1956;
Лавров (1950): Л. Лавров, Расселение сванов на Северном Кавказе до XIX века, КСИЭ, М.-Л,1950.
